Iz istorije beogradske štampe

15. 12. 2022.

Autor: dr Aleksandar Stojanović, viši naučni saradnik, Institut za noviju istoriju Srbije Izvor: UNS

Širenje Beograda i „divljih naselja“ u međuratnom periodu na stranicama beogradskih „Opštinskih novina“

Ulice su bile u takvom stanju da su se devojke obično preobuvale kod svojih drugarica koje su živele na ulazu u varoš, a često se za prolaz kola ili zaprega u blato bacala po neka daska ili se put nasipao sitnim kamenjem, kako ne bi dolazilo do zaglavljivanja točkova, izveštavale su beogradske Opštinske o stanju u divljim naseljima prestonice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u godinama nakon Prvog svetskog rata.

U većini evropskih zemalja problem divljih naselja je ubrzo prepoznat od strane vlasti i pristupilo se njegovom rešavanju, pa su improvizovana naselja i objekti postepeno i sistematski uklanjani, a njihovi žitelji smeštani u novoizgrađene stambene objekte. U Beogradu, koji je posebno propatio tokom Velikog rata i u prvim godinama nakon njega, rešavanje pomenutog problema bilo je skopčano sa brojim teškoćama i izazovima.

„Opštinske novine“, kao zvanični list Beogradske opštine, čija je urednička politika uvek bila usmerena ka unapređivanju grada i životnih uslova stanovnika, objavljivale su tekstove koji su se odnosili na komunalne i urbanističke teme još od prvog broja, objavljenog 6. januara 1888. godine.

U međuratnom periodu, ove novine posvećivale su veliku pažnju pitanju divljih naselja, uređenju gradske periferije i poboljšanju životnih uslova stanovnika ovih delova grada, a na pomenute teme su se u listu oglašavali vodeći srpski arhitekti, lekari i ekonomski analitičari. Na stranicama ovih novina nalazimo i podatak da je Beograd do Velikog rata imao oko 120.000 stanovnika, te da je granicu njegovog rezidencijalnog dela činio Čuburski potok. Do polovine tridesetih godina broj stanovnika se duplirao, a teritorija pod upravom opštinskih vlasti višestruko uvećala.

Arhitekta Branko Maksimović sa žaljenjem i dubokom zabrinutošću konstatovao je, u tekstu objavljenom na stranicama „Opštinskih novina“, početkom 1930. godine, da je širenjem pojasa divljih naselja „od Laudanovog šanca i Pašinog brda, pa preko Dušanovca i Voždovca na Prokop i Jatagan malu“, dugoročno ugrožena mogućnost planske ekspanzije Beograda.

 

 

Maksimović je upozorio da se sa „asanacijom periferije Beograda“ kasni punih deset godina, pozivajući na primenu racionalnog modela koji se već pokazao u praksi u mnogim zapadnoevropskim gradovima.

Improvizovane i neuslovne građevine trebalo je zameniti racionalno koncipiranom stanogradnjom, navodeći kao dobar primer lokalne prakse paviljone koje je Beogradska opština podigla u okolini Topovskih šupa. Ovaj se proces odvijao veoma usporeno, o čemu svedoči i tekst o „saniranju nezdravih kvartova i naselja“, koji je na stranicama „Opštinskih novina“ u aprilu 1936. godine objavio arhitekta Dragomir M. Popović.

Popović je posebno istakao nužnost rušenja starih, neuslovnih objekata, jer je praksa pokazala da će ovakvi objekti, u ma koliko lošem stanju bili, ukoliko ne budu uklonjeni uvek naći nove stanovnike koji nisu u mogućnosti da sebi priušte pristojniji smeštaj.

Popovićev članak prava je komparativna analiza rešavanja problema divljih naselja, jer upoređuje zakonska i praktična rešenja primenjena u Londonu, Parizu i Marselju, i ima gotovo akademski karakter.

 

Građevinski pravilnik – put ka rešenju problema

Kako bi uhvatila korak sa razvijenim evropskim prestonicama i većim gradovima, bar kada je reč o urbanističkom uređivanju i unapređenju higijenskih uslova, Beogradska opština izdala je 1935. godine Građevinski pravilnik.

Pravilnikom je predviđen postupak kojim se neka kuća ili drugi stambeni objekat utvrđuju kao nehigijenski ili škodljivi po zdravlje. Postupak je bio složen i dugotrajan, a podrazumevao je izlazak na teren medicinske inspekcije i građevinskog kontrolora za zgrade sklone padu.

Prvi objekti koji su u Beogradu bili označeni za rušenje u skladu sa pomenutim Pravilnikom nalazili su se na prostoru Jatagan male i Pištolj male, ali je rušenje više puta odlagano jer je stanovnicima neuslovnih objekata trebalo obezbediti nova mesta stanovanja. Arhitekta Popović jadikovao je zbog ovog stanja, ističući da još ni jedna zgrada u Beogradu nije srušena zbog postojanja rupa u pravilima, te da „valjda čekamo da se pojavi u kome kraju kuga, kao ono u Parizu, pa da ozbiljnije pristupimo poslu“.

 

 

Pritisnuti nemaštinom i posledicama rata, u okolnostima koje su u svakom pogledu bile vanredne, milioni Evropljana napustili su svoja sela i varošice i rešili da sreću potraže pod svetlima velikih gradova. Kako se tokom trajanja ratnih dejstava nije gradio novi stambeni prostor, a u mnogim gradovima, uključujući i Beograd, čak je i uništen deo postojećeg stambenog fonda, novi stanovnici kućili su se kako su i gde znali i mogli. Tako se širom Evrope javio fenomen tzv. divljih naselja, punih improvizovanih stambenih objekata, građenih neplanski, često bez osnovnih higijenskih i drugih uslova za život. London, Pariz, Marselj, Berlin u Evropi, kao i niz velikih gradova u SAD-u, na čelu sa Njujorkom, dobili su svoja nehigijenska naselja, od kojih su se neka nalazila u najneposrednijoj blizini centra grada. 

Početkom tridesetih godina prošlog veka, pored već pomenutih naselja, „predgrađima Beograda“ smatrali su se još i Čukarica, Careva Ćuprija, Rakovica, Višnjica, Žarkovo, Kumodraž, Đeram, Topčidersko brdo i Bulbuder. Ova naselja dinamično su se razvijala i već u navedenom periodu u njima je živelo više stanovnika nego u celom Beogradu krajem 19. veka.

Nagla ekspanzija prestonice nosila je sobom, kao jedan od centralnih problema, pitanje higijene u gradu, a posebno u prigradskim naseljima i na gradskoj periferiji.

Vladislav Milenković, inače urednik „Trgovačkog glasnika“, ukazao je na stranicama „Opštinskih novina“ da je stanje higijene u gradu, u celini sagledano, nezadovoljavajuće. Glavni uzroci ovakvom stanju bili su neadekvatni stambeni prostor i nedovoljno razvijena higijenska kultura kod velikog broja novih Beograđana.

Nezdrav životni prostor u perifernim delovima grada bio je samo deo problema: jednako loši higijenski uslovi bili su i u većini fabrika i preduzeća, kao i u ugostiteljskim objektima (kafanama, narodnim kujnama, hlebarnicama, bakalnicama), koji su činile „na posmatrača težak i mučan utisak očajnog higijenskog varvarstva“.

Neke druge analize uzroka stanja u beogradskoj periferiji, objavljene na stranicama „Opštinskih novina“, isticale su nedostatak adekvatnog građevinskog zakonodavstva, kao i previsoku cenu kirija u tzv. „organskoj periferiji“ (naseljima uz sam rub gradskog centra, privredno i saobraćajno snažno uvezanim sa centrom) kao glavne krivce za životne uslove Beograđana iz prigradskih naselja. 

 

Periferija Beograda - ružno naličje grada

Periferija grada bila je, u više publicističkih osvrta objavljenih na stranicama „Opštinskih novina“ početkom tridesetih godina prošlog veka, predstavljena kao „ružno naličje Beograda“, kao mesto u kome se „osetio nedostatak svega onoga što je neophodno za zdravi i normalni razvitak jednog naselja“.

Geometrija ulica na periferiji opisana je kao čudna, a njihova imena kao lokalna ili slučajno odabrana, što je doprinosilo takvoj konfuziji u orijentaciji, da su se čak i poštari teško snalazili u tim uslovima.

Ograde periferijskih dvorišta bile su sastavljene od „drvenog i gvozdenog kolja, cigli, kamenja, žica: bodljikavih i raznih, dasaka od sanduka, starih blehova i blehanih pantljika – i svega drugog sa neprocenjivim poreklom i obličijima“.

Periferiju grada, posebno onu dalju, naseljavali su, u ogromnom procentu, seljaci iz unutrašnjosti zemlje, nekvalifikovani i fabrički radnici, kao i jedan broj pečalbara iz susednih država ili udaljenih krajeva Kraljevine SHS, koji su privremeno boravili u prestonici zbog poslovnih obaveza. Njihova primanja bila su veoma skromna i jedva dovoljna za puko preživljavanje, i oni svakako nisu bili u stanju da izdvajanjem sopstvenih sredstava značajnije utiču na urbanizaciju i uređivanje naselja u kojima su živeli.

Uvođenje vodovoda i kanalizacije, kaldrmisanje ulica i puteva, urbanističko uređivanje kao i izgradnja kvalitetnijih stambenih objekata, iziskivali su troškove koje ni ondašnja Beogradska opština nije bila u stanju da pokrije. Zbog toga je u prvoj deceniji po okončanju Velikog rata „trošarina“ (komunalna taksa) u prestonici povišavana u više navrata.

Profesor Pravnog fakulteta Dragoljub Aranđelović ukazivao je na nužnost ove ekonomske mere, ističući istovremeno, i svojevrsan paradoks „da najviše na trošarinu viču građani onih krajeva, koji neprestano traže od opštine uvođenje vodovoda, tramvaja, električnog osvetljenja, izgradnju škola, a naročito kaldrmu“.

I ovaj, kao i drugi objavljeni tekstovi u „Opštinskim novinama“, dragoceno su svedočanstvo o tome da su modernizacijski procesi, a ponekad čak i oni najelementarniji – direktno vezani za zdravlje i bezbednost građana – često bili dočekivani sa nepoverenjem i otporom značajnog dela građanstva, i to upravo onog koji je od sređivanja prilika trebalo da ima najveću direktnu korist.

Vizija profesora Anđelkovića - U Beogradu može živeti dva miliona stanovnika

Profesor Aranđelović ukazao je i na činjenicu da većinu građevina u prestonici čine niske kuće male iskoristive površine, što je doprinosilo nekontrolisanoj ekspanziji grada u širinu. Poredeći Beograd sa razvijenim metropolama, on je istakao da je neophodno ovakve građevine zameniti modernim višespratnicama, te da je u uređivanju grada potrebno krenuti od samog centra.

Veoma je zanimljiva i na neki način proročki tačna bila Aranđelovićeva opservacija da u širem centru grada ima prostora za naseljavanje blizu miliona stanovnika, dok je čitava površina Beograda sa periferijom odgovarala potrebama naseljavanja dva miliona žitelja.

Profesor Aranđelović preminuo je 1950. godine i nije doživeo ostvarenje svog predviđanja o uređenom Beogradu kao višemilionskom gradu, što je i ostvareno uoči raspada Jugoslavije.

Beograd po „mustri užičkih sela“

Da je ekspanzija Beograda u širinu, neplanskom izgradnjom divljih naselja i spontanim naseljavanjem pridošlica, značajno naškodila procesu urbanističkog uređivanja jugoslovenske prestonice isticao je i Pavle Kara-Radovanović, gradski odbornik i novinar, saradnik gradonačelnika Vlade Ilića, inače i autor zapažene brošure „Krupni problemi Beograda“ (1934).

Kara-Radovanović je, pišući u „Opštinskim novinama“ u leto 1936. godine, okrivio gradske uprave s kraja 19. i početka 20. veka da su dopustile „da se Beograd izgradi onakav kakav je danas, od Dunava i Save do Rakovice, Ostružnice, Torlaka, Mirijeva – po mustri užičkih sela“. Kara-Radovanović je jadikujući konstatovao da je „Beograd danas jedno veliko selo sa raštrkanim kućercima na prostoru opštinskog atara od sto šezdeset i devet kvadratnih kilometara“, te da stoga i ne čudi što bi njegovo urbanističko sređivanje imalo cenu koja se više ne meri u milionima, već u milijardama dinara.

Širenje grada neprestanim pomeranjem međe dalje od njegovog centra doprinosilo je, kako je, na stranicama „Opštinskih novina“ primetio publicista dr Petar Đorđević, siromaštvu duhovnog života periferije, koja je, umesto da se kulturno uzdiže i integriše u prestonicu, svakom daljom ekspanzijom zapravo postajala i duhovno i kulturno još udaljenija od nje.

 

Opštinske novine s najvećom pažnjom izveštavale o problemima žitelja periferije Beograda

I u ekonomskom pogledu, jaz između centra grada i dalje periferije samo se uvećavao sa protokom vremena. Može se govoriti i o rastu izvesnog animoziteta između žitelja ova dva dela gradske celine, posebno, jer je u više analitičkih članaka objavljenih u „Opštinskim novinama“ bilo istaknuto da je komunalno staranje za periferne delove grada u praksi sprovođeno na štetu brige i investicija u komunalnu infrastrukturu centra prestonice.

Ostajući objektivni i profesionalni u svom pristupu, autori tekstova na ovu temu iskazivali su značajnu dozu empatije i brige, kako za novopridošle stanovnike prestonice, koji su živeli u lošim uslovima, tako i za sam Beograd, njegovu budućnost i razvoj.

Lišeni ideološke i dnevnopolitičke instrumentalizacije, tekstovi posvećeni periferiji grada i predgrađima, sadržali su analizu geneze problema kao i niz konkretnih i praktičnih rešenja, na čiji su značaj opominjane kako državne i gradske vlasti, tako i sami žitelji ovih naselja.

„Opštinske novine“ obrađivale su pomenute teme u skladu sa najvišim standardima žurnalistike, a visok akademski i stručni nivo autora učinio je objavljene članke i priloge izvanrednim štivom za čitanje i veoma dragocenim izvorom za istoriju Beograda.  

***********************************************************************************

Tekst je nastao u okviru projekta "Beogradska opštinska štampa 1882 - 1941 - Svedočenje o istoriji prestonice" koji je sufinansiran iz budžeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Sekretarijata za informisanje