Iz istorije beogradske štampe

15. 12. 2021.

Autor: Sofija Bogosavljev Izvor: UNS

Duboki koreni srpskog i beogradskog novinarstva

Srpska štampa nastala je van teritorije Srbije, ali su istoričari zabeležili da su Srbi 18. narod na svetu čija je štampa od početka bila na njihovom jeziku.

Istorija srpske periodične štampe počinje časopisom Slavenoserbski magazin, koji je štampan u Veneciji 1768. godine. Osnivač i urednik časopisa bio je Zaharije Orfelin, jedan od najobrazovanijih Srba tog vremena. Izašao je samo jedan broj, ali se Slavenoserbski magazin smatra početkom srpske štampe. U njegovom predgovoru, koji je napisao Orfelin, spominju se aktuelna pitanja kulturnog života Srba, ideje i programi. Ovaj predgovor štampan je na 13 strana časopisa i istoričari ga smatraju veoma značajnim teksto, u kojem su prvi put na srpskom jeziku iznete racionalističke i prosvetiteljske doktrine evropskog 18. veka.

Prve novine na srpskom jeziku pojavile su se takođe van teritorije današnje Srbije, u Beču 1791. godine (Serbskija novini). U prestonici Habzburške monarhije pojavio se i prvi srpski dnevnik (Novine serbske, 1813. godine) i prvi srpski zbornik (Zabavnik, 1816. godine). Nekoliko značajnih srpskih listova i časopisa izlazilo je u prvoj polovini 19. veka u Pešti, prvi je pokrenut Letopis Matice srpske 1825. godine, koji izlazi i danas kao najstariji književni časopis u Evropi.

Na teritoriji današnje Republike Srbije novine izlaze od 1834. godine, u Kragujevcu, tadašnjoj prestonici kneza Miloša Obrenovića, odmah zatim u Beogradu, a kasnije i u Novom Sadu, Sremskim Karlovcima, Zemunu, Somboru, Vršcu, Pančevu, Prištini. Novine srbske (u današnjoj transkripciji Srpske novine) su bile prve novine u Kneževini Srbiji, a urednik je bio Dimitrije Davidović, drugo značajno ime nakon Orfelina. Objavljene su prvi put 17. januara 1834. godine u Kragujevcu. Nastavile su izlaženje u Beogradu. Novine srbske bile su službeni list Kneževine Srbije, ali u toku Davidovićevog uređivanja imale su i političko obeležje.

Pojava štampe u Kneževini Srbiji u uskoj je vezi sa izdvajanjem građanstva kao samostalne društvene klase. Novine srbske su pokrenute s ciljem da šire prosvetu i kulturu, ali su one po svom sadržaju bile pre svega politički list. Davidović je u njima iznosio i sopstveno mišljenje i stavove, pa je zbog toga došao u sukob s knezom Milošem Obrenovićem, koji je naredio da se novine cenzurišu. Knez je stavio Davidoviću do znanja da se novinar u Srbiji ne sme baviti politikom, njegova je dužnost da objavljuje službene materijale i da prenosi vesti iz listova koje mu odredi Kneževa kancelarija. Zbog nepridržavanja ovih zapovesti, Davidović je udaljen iz novinarstva.

Na izdavanju, uređivanju i pisanju radio je veliki broj ljudi raznih zanimanja i opredeljenja, novinara, političara, prosvetnih radnika, naučnika, sveštenika, oficira, studenata, đaka.

Kao uredniku prvih novina u Kneževini Srbiji, Davidoviću pripadaju sve zasluge koje imaju rodonačelnici nacionalne štampe. Posle pada Meternihovog apsolutizma i ukidanja cenzure u Habzburškoj monarhiji, glavna tema srpske štampe postaje nacionalno pitanje. Umesto stručnih članaka u nastavcima, u novinama dominiraju politički uvodnici i izveštaji dopisnika. Najbolji predstavnik te nove periodike je list Napredak, koji je izlazio u Sremskim Karlovcima i Zemunu, pod uredništvom Danila Medakovića, berlinskog doktora filozofije i saradnika nekoliko evropskih listova.

Glavno središte srpske štampe šezdesetih godina 19. veka postaje Novi Sad, u kojem je do kraja tog veka izlazilo 56 raznih srpskih listova. Najznačajniji politički list koji se pojavio u ovom periodu je Zastava Svetozara Miletića, koju najbolje opisuje Skerlić: „Kao nijedan srpski list pre nje, Zastava je izašla sa jednim velikim, potpunim i doslednim programom liberalnog nacionalizma, i ubrzo stekla veliki politički i nacionalni autoritet, postala u doba oko 1870. godine glavni organ cele srpske javnosti.“ Sušta suprotnost Srpskom Dnevniku i Zastavi, u kojima su iznošene svetovne i liberalne ideje, bio je Srbobran, konzervativni i antiliberalni list, kao i ponovo pokrenuti Napredak Danila Medakovića. Takođe, treba spomenuti i “opozicione” listove Samouprava i Nezavisnost. Samouprava je politički, ekonomski i književni list Radikalne stranke. Objavljivan je tri puta nedeljno (1881-1883); pet puta nedeljno (1886) i dnevno (od 1903). Tokom dugogodišnjeg izlaženja, promenio je više urednika i vlasnika, a prvobitni urednik bio je Milutin Marković. Više puta je zabranjivan i ponovo obnavljan. Kao organ radikala, oštro je osuđivao režim Milana Obrenovića. Zbog toga je često bio cenzurisan. Nije izlazio u toku Timočke bune, a 1886. ga je na kratko obnovio Pera Todorović. Pod uredništvom Nikole Dimitrijevića pokrenut je 1903. godine i izlazio je do okupacije Srbije 1915. godine. Krajem 1918. godine obnovljen je pod uredništvom Stojana Protića.

Pored političkih listova, javljaju se i prvi satirični i humoristički listovi, od kojih su najslavniji Komarac i Zmaj, koje je pokrenuo pesnik Jovan Jovanović Zmaj. Počevši od prvog srpskog pedagoškog časopisa namenjenog učiteljima Školskog lista i prvog dečjeg časopisa Prijatelj srpske mladeži, do početka Prvog svetskog rata na teritoriji današnje Vojvodine izlazilo je sedam stručnih pedagoških časopisa: Srpska narodna škola, Učitelj, Nova škola, Novi vaspitač, Prosveta, Školski odjek, Školski glasnik. Ovim listovima je po Zakonu o štampi bilo zabranjeno da govore o političkom položaju Srba u Ugarskoj. Listovi su i pored toga odražavali političke stavove svojih urednika, što je i bio jedan od razloga njihove kratkotrajnosti.

Srpska štampa počinje da izlazi i u drugim vojvođanskim mestima poput Vršca, Zemuna i Pančeva. U Vršcu izlaze dva časopisa – Vršačka kula i Vrščanin, u Zemunu Zemunski glasnik, a u Pančevu – Pančevac (1869–1876), po Skerliću najvažniji od svih listova koji su izlazili van Novog Sada.

U toku sedamdesetih i osamdesetih godina 19. veka, u toku velikih političkih previranja, dolazi do pojave novih struja i ideja na polju žurnalistike. Javljaju se prvi časopisi koji slede ideje Svetozara Markovića i socijalista: Radenik u Beogradu, Jednakost i Glas zanatlija u Novom Sadu. Pored ovih listova pokrenuto je nekoliko važnijih listova, koji su zastupali interese političkih stranaka: radikalski Odjek i patriotski list Velika Srbija u Beogradu i liberalni Branik u Novom Sadu. Srpska štampa počinje i teritorijalno da se širi, te se pojavljuju i prvi srpski listovi u Crnoj Gori, Dalmaciji i Zagrebu.

Razvoj političke štampe u Srbiji unapređen je posle usvajanja prvog Zakona o štampi (1870. godine), koji je omogućio lakše izdavanje listova i ograničio nadležnosti cenzure. Među novopokrenutim listovima najznačajniji je Radenik (Beograd, 1871–1872. godine), prvi socijalistički list ne samo u Srbiji, nego i na Balkanu. Na dalji razvoj periodike uticalo je formiranje političkih stranaka u Srbiji 1881. godine. Umesto stare podele na liberale i konzervativce, došlo je do novog grupisanja – na radikale, naprednjake, liberale i socijaliste. Sve stranke koristile su štampu kao sredstvo političke propagande, a redakcije listova bile su glavni centri partijskog života.

Pera Todorović je osamdesetih godina 19. veka kupio Male novine, koje nisu bile na strani nijedne političke stranke, već je njegova vizija bila da budu izraz slobodnog mišljenja.

Male novine izlazile su u periodu od 1888. do 1903. godine. Dostizale su tiraž od 30 hiljada primeraka. To su prve novine koje su u Srbiji prodavali kolporteri. Kritikovale su birokratiju i pratile dešavanja vezana za radikalnu stranku koja je u to doba došla na vlast u Srbiji. Todorović je tekstovima objavljenim u ovim novinama ukazivao na previranja u ovoj stranci, odstupanja od programa i posvećivao je tekstove onima koji su progonjeni od strane režima.

U drugoj polovini 19. veka srpski listovi javljaju se u Bosni i Hercegovini (1866. godine), Crnoj Gori (1871. godine), Hrvatskoj (1874. godine), a krajem tog veka i srpski iseljenici u Severnoj Americi počinju da objavljuju svoje novine.  U periodu balkanskih ratova 1911. godine, izlazila su ukupno 252 lista i časopisa na srpskom jeziku, od kojih u Kraljevini Srbiji 152 (samo u Beogradu 105).

Početak 20. stoleća obeležen je usponom dnevne štampe. U Beogradu je 1904. godine izlazilo 13 dnevnih listova. Najstarije su bile zvanične Srpske novine, a najmlađa Politika, koju su pokrenuli braća Vladislav i Darko Ribnikar.

List Politika je prepoznao senzibilitet ondašnje intelektualne čitalačke publike i za nekoliko godina postao je najugledniji i najčitaniji srpski list.

Prema nepotpunim bibliografskim podacima (objavljenim 1956. godine), u periodu između dva svetska rata na teritoriji Srbije izlazilo je oko 2500 listova i časopisa, uključujući i jugoslovenska glasila i štampu nacionalnih manjina. Takođe, prema nepotpunim bibliografskim i statističkim podacima o srpskoj štampi od 1768. godine do 1999. godine objavljivano je oko 5000 listova i časopisa na srpskom jeziku.

Od svih dnevnih novina koje danas izlaze u Srbiji najdužu tradiciju ima Politika. Na ulicama Beograda prvi broj se pojavio 25. januara 1904. godine i imao je svega četiri strane. Koštao je pet para i štampan je u 2.450 primeraka. U to doba u Beogradu izlazila su 72 novinska izdanja, od čega 12 dnevnih, a Politika je postala novinska i štamparska kuća sa najdužom tradicijom na Balkanu.

***********************************************************************

Tekst je nastao u okviru projekta "Beogradske novine i novinari"