Putovanje kroz istoriju srpske štampe

14. 12. 2022.

Autor: Prof. dr Ferenc Nemet Izvor: UNS

Mađarska štampa u Vojvodini između dva rata

Raspadom Austro-Ugarske Monarhije nakon Prvog svetskog rata, osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine, i Trijanonskim mirovnim ugovorom (1920), Mađari u Vojvodini našli su se u manjinskom položaju.

Nastupilo je novo poglavlje u političkom, društvenom, privrednom i kulturnom životu Mađara. Period manjinskog, osamostaljenog književnog i kulturnog života, koji je bio dijametralno različit od prethodnog, usmeren na izgradnju samostalnog, specifičnog puta razvoja.

Međuratni period je, u pogledu mađarske štampe u Vojvodini prvi period razvoja mađarske manjinske štampe, koja je najpre morala da prevaziđe sve one početničke probleme, koji su joj stajali na putu razvoja: od cenzure i finansijskih teškoća do promene uređivačke politike i obezbeđivanja kvalitetnog novinarskog i uredničkog kadra. U ovom periodu istorije mađarske štampe bila je značajna pojava pisaca i novinara - emigranata iz Pečuja, koji su znatno doprineli razvoju i podizanju kvaliteta listova, kao i povećanju broja novih naslova.

Period od 1918. do 1934. godine svakako je bio period teških početaka u novinskom izdavaštvu vojvođanskih Mađara, dok je kasniji period između 1934. i 1941. godine bio vreme procvata i iznenađujućeg žanrovskog šarenila mađarske štampe.

U većini slučajeva su izdavači bili i urednici listova, i skoro svako mesto u provinciji trudilo se da obezbedi sebi lokalnu štampu, od lokalno –reportažnih do partijsko – političkih listova.

Važna je i činjenica, da je to bilo vreme u kome je stasala i nova generacija novinara i urednika, koji će, odmah posle drugog svetskog rata nastaviti svoj rad u drugim uslovima i u sasvim drugom idejnom usmerenju.

Iz ranijeg perioda preživela su samo dva dnevna lista: Bačmeđei Naplo (Bácsmegyei Napló) iz Subotice i Torontal (Torontál) Velikog Bečkereka (Zrenjanina), a pokrenuta su i tri nova dnevna lista: Delbačka (Délbácska) u Novom Sadu, Hirlap (Hírlap) u Subotici i Kezakarat (Közakarat) u Velikom Bečkereku.

 

Tome treba dodati i dvestotinak drugih listova i časopisa koji su, kraće ili duže vreme izlazili u međuratnom periodu u Vojvodini, na mađarskom jeziku. Sve ove listove je uglavnom karakterisao težak materijalni položaj i borba za opstanak, problemi sa cenzurom i traganje za sopstvenim temama i izražajnim mogućnostima, ali i pojava novinarskog senzacionalizma.

 

Najznačajniji dnevni listovi na mađarskom jeziku između dva rata

Bačmeđei Naplo je najpre izlazio na četiri, potom na tri stupca, ponekad i na 16 strana, imao je više nedeljnih podlistaka (privredni podlistak: Kezgazdašagi Naplo [Közgazdasági Napló], dečji podlistak Haboštorta (Habostorta) itd. Osim spoljnopolitičkih i domaćih vesti list je detaljno izveštavao i o sudskim procesima koji su zaokupljali pažnju javnosti, o velikim pljačkama, ubistvima i drugim senzacijama.

U rubrici „Berza“ ovaj list redovno je izveštavao o kretanju cena na Ciriškoj, Beogradskoj, Novosadskoj, Budimpeštanskoj, Vinipeškoj i Liverpulskoj berzi. U književnom podlistku donosio je kratku lirsku prozu mađarskih, srpskih ili stranih pisaca. Bačmeđei Naplo imao je sportsku, pozorišnu rubriku, odeljak posvećen putovanju, turizmu i vaspitanju, a objavljivao je i više stranica malih oglasa. Tako na primer, u broju od 27. aprila 1929. od spoljnopolitičkih vesti donosi da je dirižabl „Graf Cepelin“ vršio špijunska izviđanja nad Francuskom, da se u Rumuniji tajno priprema uvođenje vojne diktature, te da su u Berlinu započeti nemačko-francuski vojni pregovori. Od vesti iz zemlje list izveštava o tome da je ministar unutrašnjih dela odobrio Statut Udruženja novinara Jugoslavije, te da je ministar poljoprivrede zauzeo stav povodom krize u proizvodnji šećerne repe. Cela strana lista posvećena je velikom finansijskom skandalu – proneveri Pala Vizela, najavljuje se skori sudski proces Puniši Račiću, te se izveštava o presudi suda u Prokuplju, koji je ozloglašenog, višestrukog ubicu osudio na smrt i 362 godine zatvora. List dalje donosi i ispovest indijskog vođe Mahatme Gandija, kao i interesantan članak o tome da je u Banatu otkriven autoportret slikara Konstantina Daniela. Književni podlistak, pak, objavljuje prozu Borislava Stankovića.

Jezik lista i prelom bio je primeren sadržaju lista, sa naglašenim naslovima i podnaslovima, i konciznim formulacijama.

Drugi, dugovečni list u međuratnom periodu bio je Hirado (ranije: Torontal) iz Velikog Bečkereka, koji je uglavnom izlazio na četiri strane sa prelomom na četiri stupca. Prve dve strane bile su rezervisane  za svetske i domaće političke teme, na trećoj strani je donosio domaće vesti iz Velikog Bečkereka i Banata, i pisma uredništvu, dok je četvrta strana bila rezervisana za sport, bioskop, pozorište i  male oglase.

 

U broju od 11. juna 1932. list donosi vest da je Beograd proslavio slavu, te da je u povorci koju je predvodio patrijarh Varnava zajedno sa članovima Svetog Sinoda, bilo oko 30.000 građana. Dalje, čitamo o „brutalnom ubistvu u Oseku“, kao i o interesantnim sudskim sporovima.

Od lokalnih dešavanja Hirado izveštava o tome da je učenik Bečkerečke gimnazije podneo prijave protiv tri profesora zbog korupcije. Čitamo i vest o proslavi koju je organizovalo velikobečkerečko „Kolo srpskih sestara“, kao i vest o predavanju dr Zorana Kamenkovića na Skupštini organizacije Crvenog krsta.

Novosadski Regeli Ujšag je izlazio na osam strana, u prelomu na četiri stupca, donoseći vesti iz zemlje i sveta, važnije proglase, posvećujući posebnu stranicu lokalnim vestima iz Bačke i sportskim dešavanjima, ali objavljuje i dosta malih oglasa.

 

Prema popisu iz 1921. godine u Jugoslaviji je, od oko 12 miliona stanovnika, blizu 4% (u apsolutnim brojkama 467.658) bilo  pripadnika mađarske manjine, čiji se broj kasnije povećao na pola miliona. Veći deo njih, bio je koncetrisan u Vojvodini, u kojoj su predstavljali blizu 20%, a manji deo njih živeo je u Sloveniji i Hrvatskoj.

Život u Kraljevini SHS za Mađare je značio drugi status i položaj. Naime, mađarsko stanovništvo trebalo je da se navikne na svoj nov, manjinski život, te da u promenjenim uslovima gradi svoj samostalni privredni, politički i kulturni prosperitet u okviru nove države.

Mađarska štampa u Vojvodini je u međuratnom periodu imala tri perioda svog razvoja: od 1. decembra 1918. do 1922. godine; od 1922. do 6. januara 1929. godine, te period od 1929. do aprila 1941. godine.

U međuratnom periodu u Vojvodini je izlazilo oko 200 naslova na mađarskom jeziku. Tačna bibliografska obrada, na žalost, još nije izvršena. Doduše, postoji samo bibliografija ili istorija  štampe svega nekoliko gradova Novog Sada, Subotice, Sombora i nekih drugih mesta.

Ovaj veliki broj listova ne bi trebalo da nas iznenađuje, budući da je većina izlazila veoma kratko, a bilo je tek nekoliko značajnih, dugovečnijih glasila, pre svega dnevnih listova, koji su uticali na formiranje javnog mnjenja i političkih stavova mađarske manjine.

Moramo dati za pravo Trivi Militaru, koji u pogledu međuratne manjinske štampe konstatuje da je „pokrenut veliki broj listova i časopisa različitog pravca i karaktera (...)  Po njemu je u međuratnom periodu u Vojvodini sveukupno izlazilo 517 raznih manjinskih listova i časopisa.

Interesantno je pogledati i tiraže tadašnjih listova, pre svega dnevnih listova: subotički Bačmeđei Naplo je izlazio u 18.000, bečkerečki Torontal u 2.500, novosadska Delbačka u 5.000, Regeli Ujšag u 15.000, a subotički Hirlap u 8.000 primeraka. Inače prosečni tiraži drugih listova su se kretali između 500 i 1000 primeraka.

 

Rađanje mađarske manjinske štampe u Vojvodini (1918–1922)

Bio je to verovatno najteži period mađarske manjinske štampe, zbog problema sa kojima su se suočavali tadašnji izdavači, novinari i redakcije. Bio je to period jake novinske cenzure, otežanog dobijanja dozvola za izdavanje listova, teške materijalne situacije izdavača i redakcija, više pokušaja izdavanja (uglavnom kratkovečnih listova), te čak period pojave i nekih rukopisnih listova (npr. A Diak 1919. u Subotici).

Prvi period je bio period dvojnosti mađarske štampe: i nadalje su izlazili neki listovi iz austrougarskog perioda, dakako sa promenjenom retorikom i uređivačkom koncepcijom, ali su pokretani i novi. Od dnevnih listova, sa izlaženjem je nastavio subotički Bačmeđei Naplo kao i velikobečkerečki Torontal, dok su pokrenuta još tri nova dnevna lista: novosadska Delbačka, subotički Hirlap  i velikobečkerečki Kezakarat. Dakle, 1920. godine Mađari u Vojvodini imali su pet dnevnih glasila.

Interesantno je sagledati idejnu orijentaciju i karater ovih pet pomenutih listova: subotički Hirlap je propagirao težnje mađarskih nacionalista, koji su priželjkivali reviziju granica; novosadska Delbačka bio je list Mađara-konzervativaca; subotički Bačmeđei Naplo je predstavljao glasilo građanskih demokratski orijetisanih intelektualaca; velikobečkerečki Torontal je po svojoj uređivačkoj politici balansirao između demokratske i desničarske orijentacije, te je kasnije više naginjao desnici; a kratkovečan bečkerečki dnevnik Kezakarat, bio je prvi komunistički dnevni list  u Vojvodini.

Bio je to period novinskog izdavaštva u kome su značajnu ulogu imali emigranti iz Pečuja, kao i intelektualci koji su nakon propasti Baranjske Republike, to jest Mađarske Sovjetske Republike u leto 1921. godine utočište našli u Vojvodini. Među njima bilo je dosta pisaca, novinara i urednika, koji su se vrlo brzo priključili ovdašnjim mađarskim redakcijama i svojim kvalitetnim i stručnim radom i delovanjem značajno doprineli podizanju kvaliteta mađarskih listova u Vojvodini (Janoš Detre, Šandor Harasti, Zoltan Godanji, Jožef Flam, Ištvan Tamaš i drugi).

Zahvaljujući angažovanju emigranata iz Pečuja mađarski listovi iz tog perioda ubrzo su pokrenuli nove rublike, dok je novinarska retorika postala sofisticiranija, neposrednija i aktuelna, pa je čak i grafička opremljenost listova postala bolja, manje provincijska.

Oni su otvorili novu, širu novinskoizdavačku perspektivu, budući da su se i sami latili izdavaštva, te pokrenuli nekoliko listova: Tako je Tivadar Fekete pokrenuo u Novom Sadu list Az Utca, Jožef Heslajn u Bečkereku književni časopis Faklja, Zoltan Čuka zenitistički list Ut itd. Pored toga, značajna je i njihova uloga i doprinos razvoju književnosti vojvođanskih Mađara, naročito u prvim posleratnim godinama.

Po oceni istoričara književnosti, u međuratnom periodu je upravo mađarska štampa bila glavni oslonac književnosti vojvođanskih Mađara, i mesto za objavljivanja književnih radova, bar u prvom periodu, dok nisu pokrenuti tematski literatni časopisi Kalanđa (1932) i Hid (1934), te dok se nije razvila i razgranala izdavačka delatnost.

 

Postepeni razvoj (1922–1929)

Bio je to period kada se uređivačka koncepcija mađarskih listova već prilagodila novim društvenim uslovima, te je polako izgrađivala jugoslovensku orijentaciju, donoseći vesti i članke u kojima se govori o suživotu, zajedničkim istorijskim i kulturnim dodirnim tačkama Mađara i Srba, ali i drugih slovenskih naroda na ovim prostorima. Lep primer predstavlja subotički Bačmeđei Naplo, najkvalitetniji mađarski dnevnik u međuratnom periodu, koji je već počev od 1922–23. godine s posebnom pažnjom negovao mađarsko-srpske kulturne i književne veze, prevodeći pesme ili prozu savremenih srpskih pisaca, epske narodne pesme, ali i objavljujući tekstove o prožimanju srpske i mađarske kulture.

Ovaj period je bio i period pokretanja više novih listova: Bačka Topola eš videke (1924), Faklja (1922), Harangso (1925), Katolikuš Hitelet (1924), Kiš Ujšag (1925), Nepsava (1922), Revi (1926), Sabad So (1922)  itd. Ove listove, većinom karakteriše kratkovečnost: iako su pokretani, izlazili su svega nekoliko nedelja ili pak koju godinu.

 

Procvat i žanrovsko šarenilo (1929–1941)

Šestojanuarska kraljevska diktatura, 1929. godine odrazila se, razumljivo i na mađarsku štampu. Najpre su promenjeni naslovi dva vodeća dnevna mađarska lista, budući da su naslovi ukazivali na austrougarski period, odnosno na administrativnu podelu, što je po oceni tadašnjih zvaničnika bilo neodrživo. Najpre je iz imena subotičkog lista Bačmeđei Naplo izostavnjena geografska odrednica bačke županije, te je list nastavio da izlazi pod skraćenim naslovom Naplo, dok je velikobečkereki Torontal, iz istih razloga, bio primoran da ime promeni u Hirado. Iz zaglavlja listova uklonjene su nacionalne i partijske odrednice, a pojačana cenzura je rezultirala time, da su listovi izlazili sa dosta «praznih mesta», sa kojih je cenzor, prethodno uklonio deo teksta. Posle izvesnog vremena, naređeno je da se uklone tragovi cenzure, i to na taj način što su prazne delove novina, to jest članaka redakcije morale popunjavati raznim oglasima. Neki listovi, kao na primer subotički Servezet Munkaš su zabranjeni, više brojeva subotičkog lista Az Ujšag itd.

U ovom periodu, pored subotičkog Naploa, novosadske Delbačke (koji je ime promenio u Regeli Ujšag), i bečkerečkog Hiradoa, pokrenut i novi dnevnik u Somboru, Friš Ujšag. Izdavački centri mađarske štampe u ovom periodu bili su: Subotica, Novi Sad i Veliki Bečkerek, dok su mađarski listovi izlazili i u Apatinu, Bačkoj Topoli, Bezdanu, Feketiću, Bogojevu, Horgošu, Mošorinu, Bečeju, Bačkom Petrovom Selu, Temerinu i Vrbasu.

U uređivačkoj politici dnevnih listova toga doba, pored potrebe za objektivnim izveštavanjem, naziru se i elementi novinskog senzacionalizma, što je, možda, delom posledica velike svetske ekonomske krize, koja je uticala i na uređivačku politiku i na sadržaj, uz prisustvo konstantne želja izdavača za povećanjem tiraža.

Bio je to period procvata mađarske štampe, period pojave značajnih književnih glasila (Vajdašagi Iraš, Kalanđa, Hid, Vilagkep), ali i izuzetnog žanrovskog šarenila novina. U međuratnom periodu je, naročito posle 1934 godine, među mađarskim listovima bilo zastupljeno više od dvadesetak različitih vrsta novina: od ilustrovanih, poučno-zabavnih, lokalno informativnih, verskih, dvojezičnih, književnih, stručnih, reportažnih, satirično-humorističkih, sportskih i omladinskih, do pozorišnih i reklamnih. Od političkih listova bilo je onih izrazito desničarskih, hrišćansko socijalističkih, levičarskih, nezavisnih, ali i  radikalskih, pa čak i fašističkih. Kao zanimljivost, svakako treba pomenuti podatak, da su Mađari u Vojvodini, u međuratnom periodu imali čak desetak verskih listova i časopisa, počev od katoličkih, pa do protestantskih i evangelističkih, od kojih su neki izlazili i u 8.000 primeraka.

*****************************************************************************

Tekst je nastao u okviru projekta "Novinarstvo u Vojvodini i znameniti novinari (1918-1945) - pouke i poruke", koji je sufinansirao Pokrajinski sekretarijat za kulturu i informisanje i odnose s verskim zajednicama.

 Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove Pokrajinskog sekretarijata za kulturu i informisanje i odnose s verskim zajednicama.