Iz istorije beogradske štampe

10. 11. 2022.

Autor: Dr Rade Ristanović Izvor: UNS

Opštinske novine – glasnik ranjenog Beograda nakon nacističke okupacije

Izviđačka grupa SS divizije Das Rajh predvođena kapetanom Fric Klinenbergom ušetala je u polusrušeni prestoni grad Kraljevine Jugoslavije 12. aprila 1941. godine. Efekti bombardovanja Beograda bili su poražavajući po njegove građane i infrastrukturu. U samo četiri dana od nemačkih bombi stradalo je više od 2.271 osoba.

Prvi broj Opštinskih novina posle okupacije Nemačke

Ukupno je oštećeno 9.365 zgrada, što je činilo gotovo 50% stambenog fonda. Vodovodna i kanalizaciona mreža bile su prekinute u većem delu Beograda, a javni prevoz pretrpeo je velika razaranja.

Jedan od primarnih zadataka okupatora bio je da obezbedi glasilo koje bi bilo spona između novoformirane gradske okupacione vlasti i građana. Glasilo koje bi prenosilo najvažnije naredbe i informisalo Beograđane o svim potezima gradske uprave i služilo nemačkoj propagandi.

Iz perspektive nacističkog okupatora međuratna dnevna štampa bila je kompromitovana i obnavljanje rada Politike, Vremena i Pravde nije dolazilo u obzir. Izbor je pao na Opštinske novine koje nisu imale političku notu za vreme Kraljevine Jugoslavije. Ne treba zanemariti ni činjenicu da je redakcija ovih novina bila malobrojna i da je mogla veoma brzo da počne sa radom, što je bio još jedan od razloga da  okupator Opštinskim novinama pruži poverenje i dozvoli jedino njihovo obnavljanje.

Opštinske novine kao dnevni list

Prvi broj izašao je 24. aprila, a poslednji 19. juna 1941. godine. Za urednika je postavljen „proveren kadar“ Aleksandar Stojković, profesionalni novinar koji je od 1936. do 1941. godine bio sekretar redakcije „Vremena“ i direktor novinske agencije „Evropa servis“ sa sedištem u Berlinu.

Pod novim „poslodavcem“ ove novine dobijaju i novu formu. Postaju klasični dnevni list.

Prve stranice bile su većinom rezervisane za politiku i vesti sa fronta ili najvažnije naredbe okupacione uprave. Čitajući preostali deo, Beograđani su mogli da se informišu gde se izvode i kako teku važni infrastrukturni projekti, koje nove naredbe je gradska vlast donela, kakve su cene i snabdevenost na beogradskim pijacama i tome slično.

Kroz celokupni sadržaj provejava propagandna matrica okupatora. Ona je imala za cilj da okupatora predstavi kao prijatelja srpskog naroda koji brine o njegovim interesima, a bivšu vladu, kralja i saveznike kao njegovog grobara.

Pod ovakvim ciljevima „prva žrtva“ bilo je objektivno izveštavanje. Slika koju emituju Opštinske novine predstavljala je i više nego ulepšan „pejzaž“ beogradske svakodnevnice u prvim mesecima okupacije. Ipak, one su značajan izvor koji nam omogućava da, čitajući između redova, spoznamo probleme sa kojima su se Beograđani u to vreme suočavali. 

Beograđani su informisani da je 22. aprila obrazovana okupaciona uprava na čijem čelu je general fon Fester koja ima zadatak da „čuva vojne interese nemačkih vlasti i da rukovodi srpskim nadleštvima po gradovima i srezovima“.

Bombardovanje luke Hal

Red servisnih informacija red propagande

Naređeno je da sve „državne i opštinske vlasti, policija i škola“ nastave da rade jer će one „time služiti sopstvenom stanovništvu“. Zanatske radnje, trgovine i banke morale su da nastave da pružaju usluge Beograđanima. Svako „bezrazložno zatvaranje radnji“ bilo je zabranjeno pišu tadašnje Opštinske novine.

„Nagomilavanje robe za dnevnu upotrebu“ smatrano je sabotažom, a bez prethodnog odobrenja okupacionih vlasti bilo je zabranjeno „povećanje cena i smanjenje svake vrste nadnica koje su postojale na dan okupacije“. Pored dinara, kao zvanična valuta, uvedena je i nemačka marka, a Beograđani su za 100 dinara mogli da dobiju 5 maraka.

Usled teških oštećenja kanalizacione i vodovodne mreže, Opština grada je uputila naredbu Beograđanima da u roku od 24 sata u dvorištima, baštama i podrumima iskopaju „nužničke jame“ koje bi se posle trodnevne upotrebe zakopavale i dezinfikovale. Bilo je predviđeno da izvršenje naredbe nadgleda okupator, a najstrože je bila zabranjena upotreba „klozeta, koji su u vezi sa vodovodom....“

Na opasnost od pojave infektivnih bolesti ukazivali su novinari Opštinskih novina koji su savetovali da Beograđani u cilju prevencije redovno peru ruke, te izbegavaju ljubljenje i rukovanje. Pojedini delovi grada i dalje su bili bez vode, apelovano je da se štedi i sakuplja kišnica koja bi se koristila za umivanje i kupanje.

Jedan od glavnih problema za okupacione i kolaboracionističke organe od prvih dana okupacije bilo je snabdevanje stanovništva Beograda hranom.

Opština je radi rešavanja ovog problema do 24. aprila popisala sve pekare „koje nisu mnogo oštećene i koje se za rad mogu lako osposobiti“, a slobodne „hlebarske radnje“ dodeljene su „hlebarskim radnicima“ kao i brašno od koga je bilo dozvoljeno da se peče „samo čist hleb, tj. bez ikakve mešavine s drugim brašnom“.

Pokrenuta je i inicijativa da se za najsiromašnije otvore javne kuhinje, a da je ona na početku zloupotrebljena, svedoči podatak da su u prvoj kuhinji ovog tipa, koja se nalazila u Mladonagoričanskoj ulici, porciju mogli da dobiju samo opštinski službenici. Opštinske novine savetovale su stanovnike Beograda da se „umesto šeboja, lepe kate i perunike, dana i noći i drugog šarenog cveća, neguju krompir i šargarepa, pasulj, paradajz i salata.“

Napori okupatora i kolaboracionista da funkcionalno osposobe život u Beogradu u pojedinim segmentima davali su prve rezultate. Opštinske novine izveštavaju da je Beograd „opet počeo da dobija izgled velikog grada u kome se živi i radi“, da su „na mnogim mestima tramvajske pruge, zajedno sa električnim vodovima osposobljene za rad“ i da su Beograđani „videli da se na nekim prugama tramvaji već kreću“.

Prva tramvajska linija, koja je puštena u rad 26. aprila, saobraćala je na liniji br. 6 od Rasinske do Dvorske ulice. Kako navodi Nikola Besarabić, direktor Direkcije tramvaja i osvetljenja, do 25. aprila osvetljene su dobili stanovnici Topčiderskog brda, Senjaka, Gospodarske mehane i drugih krajeva. Tehnička direkcija izveštava građane 25. aprila da su vodu dobili stanovnici na Dedinju, Banovom brdu i Topčideru, a da su za Beograđane koji žive u ulici Miloša Velikog i Kralja Aleksandra postavljene javne česme. U ovom periodu popravljeni su i kolektori u mnogim ulicama, te se navodi da „Beograđani mogu da očekuju da se uskoro koriste kanalizacijom“.

Određeni pomaci ostvareni su i u snabdevanju grada hranom. Iz okolnih sela na beogradske pijace pristizala su kola sa povrćem. „Zeleniš“ je dominirao na tezgama, a osećao se i dalje nedostatak putera, jaja, masti, svinjskog, živinskog i ribljeg mesa saznajemo iz Opštinskih novina.

Naredba za Jevreje

Objava posebnih naredbi za Jevreje

Nacisti su u Beogradu donosili i mere koje su izazivale dodatni nemir i strah u Beogradu i koje su pojedinim Beograđanima egzistencijalno ugrožavale život.

Jedna od tih naredbi objavljenih u Opštinskim novinama jeste i Naredba vojnog komandanta o kupovini životnih namirnica za Jevreje od 25. aprila, prema kojoj su pripadnici ove veroispovesti mogli da kupuju životne namirnice tek od 10:30 časova svaki dan, u redove za vodu i ostale namirnice mogli su da se uključe „tek pošto se ostali građani arijevci snabdeju“, a svim trgovcima bilo je strogo zabranjeno da im po višim cenama prodaju robu „ispod ruke“.

Opštinske novine od 27. aprila izveštavaju „Narodno pozorište počeće ponovo s predstavama u prvoj polovini maja“, a prema izjavama Momira Veljkovića, tadašnjeg upravnika pozorišta, prvo će početi da se igraju „opere, a drama i balet ići će uporedo.“

Od kraja aprila, Beograđani su mogli da slušaju i Radio-Beograd, na kome su emitovane vesti na nemačkom i srpskom jeziku, nemačke emisije i muzika. I bioskop „Beograd“ je otvorio vrata, ali su projekcije imali pravo da gledaju samo nemački vojnici. Ostali građani Beograda dobili su priliku da idu u bioskop od 6. maja, kada su otvoreni bioskopi „Novaković“ i „Siti“, a na repertoaru su se našli „uglavnom avanturistički filmovi i melodrame, uz potpuno izbacivanje američkog filma.“

Broj od 15. maja donosi vest da je „na prvoj sednici Srpskog loptačkog saveza, rešeno da otpočne sportska aktivnost“. Doneta je odluka da se organizuju utakmice za „Kup Srpskog loptačkog saveza“, a bilo je predviđeno da u ovom takmičenju učestvuje šest klubova od čega su četiri iz Beograda (BSK, Jugoslavija, Jedinstvo i Bask).

Svoje kapije otvorio je 18. maja i Zoološki vrt. Koje životinje su Beograđani mogli da vide saznajemo iz teksta u Opštinskim novinama: „Medveda, lavova i tigrova nema više u vrtu. Sve te opasne zveri iz predostrožnosti, morale su na dan bombardovanja biti poubijane. Neke životinje nastradale su pod ruševinama ili su uginule zbog neredovne ishrane za vreme rata. Ali najveći broj životinja ipak je ostao. Tu su i one najskupocenije, slon i žirafe.“

Mali oglasi

Vesti o obnovi, kafanskog života

„Orač“, „Ginić“, „Šumatovac“, „Jugoslavija“ i „Skadarlija“ – bile su deo kultnih beogradskih kafana koje su obnovile rad. Prema izveštavanju Opštinskih novina „prvih dana posle rata publika je ručavala za stolovima bez belih čaršava i pila kuvanu vodu iz šolja za belu kafu“, ali uprkos oskudnoj ponudi i usluzi cene su bile „veće nego što bi trebalo da budu“.

Tokom maja se u Beogradu osetila „velika nestašica hleba“. Ispred pekara je, i pre nego što je hleb bio ispečen, „čekalo po nekoliko stotina ljudi“. Na čekanje u redu bili su „osuđeni“ i pušači, trafike su ostale bez duvana, a u njima su se prodavali samo „stari primerci zabavnih listova“ pišu Opštinske novine.

U drugoj polovini maja opštinske vlasti privodile su kraju popravku infrastrukture. Kako izveštavaju Opštinske novine, „U Beogradu čiji je vodovod za vreme bombardovanja bio vrlo oštećen, sada ima još vrlo malo ulica bez vode. Vodovod je svuda proradio i do vode nije teško doći.“ Ukinute su terenske jedinice koje su raznosile vodu po Beogradu. I vakcinisanje protiv tifusa privodilo se kraju, o čemu svedoči podatak da je do 22. maja u Beogradu vakcinisano 130.000 ljudi. 

Kritika režima – kraj Opštinskih novina

Novinari Opštinskih novina jedni su od retkih tokom okupacije koji su smogli hrabrosti i kojima je pošlo za rukom da kritikuju režim. Zbog loše snabdevenosti Beograda osnovnim životnim namirnicama napali su posredno „novi poredak“. O ovome svedoče članci u brojevima od 16. i 17. juna.

U članku „Aprilska šala“ od 16. juna kritikuju se novinari Novog vremena zbog toga što donose „uz slike na kojima se vide pune korpe najfinijeg voća i povrća, mlekarice sa velikim kantama mleka itd., gotovo svakodnevno članke o izobilju na pijacama“ što je bilo u potpunoj suprotnosti sa faktičkim stanjem na beogradskim pijacama.

U broju od 17. juna u članku pod naslovom „Nepravda i zločin“, između ostalog, navodi se: „Sva obećanja o novom redu i pravičnosti ostala su samo na papiru. A možda su bila potrebna da zavaraju nas mali sitan, radni svet da bi oni, velike parajlije, imali vremena da nam ispred nosa razgrabe ono malo zaliha što se pojavilo na pijacama i u bakalnicama.“

Ovo je bila kap koja je prelila čašu. Okupacioni režim nije imao sluha za kritiku. Zaplenjen je broj od 19. jula i zabranjeno je dalje štampanje Opštinskih novina. 

dr Rade Ristanović, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju

**************************************************************************************************

Tekst je nastao u okviru projekta "Beogradska opštinska štampa 1882 - 1941 - Svedočenje o istoriji prestonice" koji je sufinansiran iz budžeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Sekretarijata za informisanje