Vesti

21. 03. 2023.

Autor: Branko Žujović Izvor: Pečat

Bunjevački rodoljub i srpski patriota

Zaboravljeni velikan Dragutin Kalor Milodanović

Nakon što su ga renegati u Subotici 1876. godine proglasili za neprijatelja, „moskovitu“ i „proroka umišljene Jugoslavije“, Milodanović je otišao u tadašnju Srbiju, gde je, u oba srpsko–turska rata, bio ranjen, a sa svojim bataljonom došao je do Kosova Polja. U Subotici je 1875. prikupljao pomoć stradalim Hercegovcima, dok su renegati veličali svoju „tursku braću“.

Devetog marta navršilo se 140 godina od smrti Dragutina Kalora Milodanovića (Subotica, 1847 – Beograd, 1883), istaknutog subotičkog novinara, bunjevačkog rodoljuba i srpskog patriote. Alba M. Kuntić, autor knjige „Počeci borbe za preporod bačkih Bunjevaca“ (Beograd, 1969), navodi da je Milodanović, uz Bozu Šarčevića i biskupa Ivana Antunovića, treći iz plejade pionira bunjevačkog preporoda, najmlađi ali i najborbeniji među ovom, kako je Kuntić napisao, velikom trojkom.

Milodanović je delovao u Subotici i kasnije u Beogradu, nakon Austro-mađarske nagodbe 1867. godine. U Subotici je, najpre, izdavao „Misečnu kroniku“ tokom 1872, a od 1873. nedeljnik „Subotički glasnik“, koji je izlazio do kraja jula 1876, odnosno do Milodanovićevog bekstva u Beograd.

Prva novinarska iskustva stekao u Kaloči

Slovenski živalj, naročito bunjevački, u trouglu Subotica – Sombor – Baja našao se pod velikim pritiskom mađarizacije. Sačinjen, kako Kuntić primećuje, od tankog ali već pomađarenog sloja bogatih i jednog širokog sloja običnih, mahom siromašnih seljaka, bunjevački živalj kao da je bio predodređen da, vremenom, bude asimilovan, što se, zahvaljujući prisajedinjenju Bačke Kraljevini Srbiji 1918. godine i formiranju nekadašnje zajedničke države Južnih Slovena, ipak nije dogodilo. Koliko je mađarizacija bila snažna, možda najbolje ilustruje svedočenje Antuna Katančića, nastavnika fiskulture i predratnog člana sokolske organizacije u Subotici. Katančić je autoru ovih redova, pre dvadesetak godina, govorio da je u njegovoj porodici, još tokom dvadesetih i tridesetih godina XX veka, otprilike svaka treća reč u svakodnevnom govoru bila mađarska.

Broj škola u kojima je nastava, koliko-toliko, održavana na bunjevačkom narodnom govoru spao je sa 120, koliko ih je bilo šezdesetih godina XIX veka, na svega šest tokom 1890-ih. Zakoni doneti nakon Austro-mađarske nagodbe, koji su garantovali prava manjinama, ostali su samo mrtvo slovo na papiru.

Vlasti nisu imale nameru da odredbe zakona značajnije sprovode u delo. U nadi da bi nešto ipak mogao da uradi, na osnovu tada tek usvojenih zakona koji su, kako Kuntić navodi, garantovali prava na sudu, u upravi i školama, Ivan Antunović je 1869. godine u Subotici okupio viđene Bunjevce. Antunovićevom pozivu da mu se pridruže u poslovima bunjevačkog narodnog preporoda odazvao se samo Boza Šarčević. Ostali su bili protiv. Tako su, 1870, u Kaloči, a ne u Subotici, počele da izlaze „Bunjevačke i šokačke novine“.

Antunoviću u izdavanju lista pomaže tada mladi Subotičanin, svršeni gimnazijalac Kalor Milodanović, koji od Antunovića, kasnijeg titularnog biskupa, za svoj rad u redakciji dobija hranu i mogućnost besplatnog stanovanja. Milodanović kod Antunovića, u mađarskom gradu Kaloči, ostaje skoro dve godine, radeći u redakciji pomenutih novina.

„Vrativši se u Suboticu, on u julu 1872. pokreće Misečnu kroniku, organ jedne političke grupacije u Subotici. Došavši u sukob sa ljudima koji su finansirali izdavanje lista, Milodanović obustavlja njegovo izdavanje i sredinom 1873. počinje izdavati Subatički glasnik“, navodi Kuntić. Ovaj naziv lista je po izvornom bunjevačkom govoru, a zvao se i „Subotički glasnik“.

Renegati ne mogu nikoga da prosvete

„Subatički glasnik“ bio je nedeljnik koji je izlazio, kako Kuntić naglašava, zahvaljujući izdašnoj novčanoj pomoći Subotičanina Boška Vujića, koji je s Milodanovićem postao prisan prijatelj. List je postao glasilo svih onih koji su nosili u srcu ideal jugoslovenskog ujedinjenja i zajednice.

Milodanović je u njemu počeo otvoreno da napada vlasti i da traži za bunjevačku narodnu manjinu prava koja su bila zagarantovana zakonima. Zahtevao je, uglavnom, da se bunjevačka deca podučavaju na bunjevačkom ne samo u osnovnim školama već i u gimnaziji, i da se srpskohrvatski jezik prizna u gradskoj administraciji, s obzirom na to da je Subotica (tada) „najveća slavenska varoš u Mađarskoj“, citira Kuntić u svojoj knjizi članak Jose „Prvi bunjevački novinar“, objavljen u Glasniku jugoslovenskog profesorskog društva 1938. godine.

Milodanović je bio vrlo oštar u osudi bunjevačkih renegata, navodi Kuntić, prilažući citat iz jednog Milodanovićevog članka koji je prenela tadašnja štampa na mađarskom jeziku: „Pa gde i možemo mi tražiti pomoć za prosvećenje našeg naroda, nego kod Hrvata i Srba?“, pitao je Milodanović pomađarenu bunjevačku gospodu. „Valjda kod Mađara? Ne možemo je tražiti kod vas ni kod Mađara. Prvo, zato što je između nas i vas, pomađarena bunjevačka gospodo, velika razlika u načelima. Drugo, zato što vi niste ni u stanju nekoga prosvetiti.

Vi niste u stanju drugoga prosvetiti, jer ko hoće drugoga da uči i prosvećuje, on mora imati nacionalan karakter, a toga vi nemate. Vi ste uškopljenici nacije. Od mađarske pak braće ne možemo želeti da prosvećuje naš narod: delom zato što velika većina mađarskog naroda stoji na vrlo niskom stupnju prosvete, pa ne može da prosvećuje druge narode. Nama, dakle ništa drugo ne preostaje nego da se obratimo Hrvatima i Srbima i da tražimo njihovo bratstvo, jer jedino od njihove saradnje i pomoći zavisi naš i našeg bratstva spas“, pisao je Dragutin Kalor Milodanović.

Podrška hercegovačkim ustanicima 

Srbija se još za vlade kneza Mihaila odazvala pozivu subotičkih bunjevačkih prvaka da pomogne Bunjevcima. Posle njegove smrti izbio je Hercegovački ustanak 1875. godine, a onda Srpsko-turski rat 1876, o kojima je Milodanović pisao s naklonošću za Srbe i Srbiju. „Odgovarajući na napade svojih političkih protivnika da se nalazi u službi Srba i Srbije, odnosno da se njegov glasnik nalazi pod srpskim uplivom i da hoće da posrbi Bunjevce, Milodanović“, kako Kuntić prenosi, „spremno odgovara: ’I Srbima i Bunjevcima u žilama jedna krv teče, imaju iste osećaje, govore isti jezik i samo što ih vera rastaje’.“ Kuntić je preneo i deo teksta Jose Šokčića: „U vreme Hercegovačkog ustanka 1875.

Milodanović piše oduševljene članke u korist ustanika, a kad je ustanak ugušen, on javno prikuplja priloge među Bunjevcima u Subotici – za hercegovačku sirotinju.“ Vasa Stajić u Letopisu Matice srpske navodi da se Milodanović ispred Bunjevaca isprsio da u svoje grudi primi sve strele, namenjene jugoslovenstvu Bunjevaca.

„…On je primio na sebe naziv moskovite i panslaviste, proroka umišljene Jugoslavije“, beleži Stajić, uz napomenu da 4. juna 1876. godine Milodanovića isključuju iz subotičke Nacionalne kasine, „u kojoj su bili toliki Bunjevci i Srbi“. Takoreći u isto vreme, pomađareni (čitaj: pretežno bogati) subotički Bunjevci, „dočekuju svoje saplemenike“, turske softe u Pešti i Segedinu. Petog avgusta 1877. godine renegati u Subotici drže javni zbor, po predlogu svog poslanika Ernesta Mukića. Renegati protestuju protiv „ruskih zverstava nad bratskim turskim narodom“ i protiv „ruskog pokušaja da poremeti evropsku ravnotežu“ što bi bilo „fatalno po evropsku civilizaciju“.

Milodanović beži u Beograd 

Prema navodima Albe Kuntića iz rasprave „Bunjevci i Šokci“ Ivana Ivanjića (izdate 1899), nakon svoje nacionalne akcije i gašenja „Subotičkog glasnika“ Milodanović se 1876. godine pojavljuje na Drini, u četi Đoke Vlajkovića. U Drugom srpsko-turskom ratu Milodanović je sa svojim bataljonom prodro duboko ka Kosovu Polju.

Bio je ranjavan u oba rata. Odlaskom u dobrovoljce, Milodanović je izgubio svaku priliku da se vrati u svoj subotički zavičaj. Prema Ivaniću, Dragutin Kalor Milodanović bio je (rezervni) poručnik. Navodi i da je Milodanović rekao da mu „bijaše žao što nije dočekao tu sreću da dođe do tužnog Kosova Polja, a tako je blizu bio“. „U drugom ratu beše kao poručnik u avangardi srpske vojske, koja je posle osvojenja Niša prodirala dalje i koja je doprla skoro do Kosova Polja…

Oduševljeno je pričao kako se pored svih teškoća zimskog ratovanja radovao što beše dodeljen prvim bataljonima, koji su doprli bili napred ispred glavne vojske. Što je ta predvojska u kojoj beše i Milodanović odjurila tako naglo napred malo je falilo da ne dopadne velike opasnosti, jer su naime njih samo nekoliko stotina vojnika sa nekoliko oficira tako duboko ušli u Tursku da su skoro izgubili svaku vezu sa glavnom vojskom, te im je pretila opasnost da će svi biti zarobljeni od Turaka čija je velika vojska bila u njihovoj blizini. No na skoro dođe glas da je mir između Turske, Rusije i Srbije zaključen, a njegova četa (bataljon) dobije zapovest da stane i ne ide dalje“, zapisao je Subotičanin dr Dušan Petrović.

Autor ovih redova je pre dvadesetak godina, sa Ninom Brajovićem, tadašnjim predsednikom Udruženja novinara Srbije, a Milodanović je bio član tadašnjeg Srpskog novinarskog društva i aktivno pisao u Beogradu, tragao za njegovim posmrtnim ostacima, položenim prvobitno u raku na nekadašnjem starom groblju kod Markove crkve.

Posmrtne ostatke Dragutina Kalora Milodanovića, koji je u Beogradu prešao u pravoslavlje, uprkos protivljenju subotičkih Srba, i koji je Bunjevce i Srbe držao za jedan narod, u Beogradu nije imao ko da prenese na Novo groblje. Njegov odlazak u Beograd i srpsko-turske ratove bio je, kako Alba Kuntić primećuje, dug koji je Srbiji vratio za ono što je ona preko kneza Mihaila i Garašanina učinila za bačke Bunjevce. Nekoliko godina posle Milodanovićevog odlaska u Srbiju, navodi Kuntić, stasala je kod bačkih Bunjevaca mlada garda političkih boraca za nacionalna prava na severnoj granici južnoslovenskog, odnosno srpskog etničkog prostora. Ovaj velikan našeg novinarstva, bunjevačkog rodoljublja i dokazani srpski patriota nema spomen-obeležje ni u Subotici ni u Beogradu, osim naziva jedne skrajnute subotičke ulice.