Putovanje kroz istoriju srpske štampe

02. 04. 2025.

Autor: Sofija Orlić Izvor: UNS

Kako je srpska štampa izveštavala o atentatima na državnike u periodu od 1815. do 1918. godine

Period od 1815. do 1918. godine bio je vreme 3 države - Kneževine Srbije, Kraljevine Srbije i početka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Obeležile su ga političke borbe unutar društva i države, a razvoj štampe pratio je ove promene, prvo kao alat državne propagande, a zatim kao prostor političkih polemika i ideoloških sukoba.

Nakon uspostavljanja Kneževine Srbije pod vlašću Karađorđa Petrovića, političke tenzije između dinastičkih rivala i političkih frakcija nisu jenjavale.

Atentati u doba dinastije Obrenović

Knez Miloš Obrenović suočavao se sa snažnim unutrašnjim protivnicima, a neuspešni atentat na njega 1842. bio je jedan od prvih znakova podela i nestabilnosti u zemlji.

Knez Mihailo Obrenović je ubijen 1868. godine, a atentat na njega, prema istoričaru Ratomiru Milikiću, imao je više značenja - ubistvo nije bilo samo posledica unutrašnjih političkih borbi, već i prikaz napetosti između različitih interesnih grupa željnih vlasti. 

Istoričar Čedomir Antić u svojoj knjizi “Ubistva u srpskoj istoriji” napominje da je "medijsko izveštavanje o atentatima u Srbiji često bilo selektivno, jer je imalo za cilj da podrži zvanične stavove vlasti, a ne nužno da istraži stvarne motive iza tih događaja".

Prvi srpski mediji i njihov uticaj

Početkom 19. veka u Srbiji nije postojala razvijena štampa u savremenom smislu, a glavni izvori informisanja bili su brošure, pamfleti i državne publikacije koje su bile pod direktnim nadzorom vlasti.

Objavljivanje prvih novina “Novine Srbske “(1834), koje su izlazile u Kragujevcu pod uredništvom Dimitrija Davidovića, označile su  početak ozbiljnijeg razvoja novinarstva u Srbiji.

Razvoj medija u Srbiji i kasnije Kraljevini Jugoslaviji bio je ključan jer je oblikovao način na koji su građani doživljavali političke događaje, uključujući atentate na vladare.

Naime, prema Milikiću, mediji su igrali ključnu ulogu u stvaranju narativa oko atentata na kneza Mihaila Obrenovića na Košutnjaku 1868. godine, koji je bio deo šire političke borbe između različitih frakcija koje su želele da preuzmu vlast.

Novine bliske opoziciji tvrdile su da je atentat na kralja bio opravdan kao borba protiv despotske vladavine, dok su vladine novine insistirale na tome da je ubistvo rezultat stranih zavera i domaćih neprijatelja.

„Najgroznijim i najpodlijim ubistvom Srbija je danas lišena svoga preljubeznog vladaoca. Ostavljajući pravednoj prizna- telnosti sviju naši saočestvenika da ocene preveliki gubitak koji je Srbiju ovim nesrećnim slučajem postigao, dolepodpisani ispunjavaju jednu tužnu dužnost primajući u svoje ruke“, pisale su Srpske novine te 1868. godine.

Izveštavanje o atentatu nije bilo samo izveštavanje o zločinu, već o političkoj borbi. Antić piše da su novine koje su podržavale Obrenoviće poput konzervativnog lista "Vidovdan", bile sklone da ovaj događaj prikažu kao teroristički napad na državu i njen opstanak, dok su opozicione novine često postavljale pitanje opravdanosti vladavine i samog ubistva.

Atentat na kralja Milana Obrenovića 1871. godine, poznat kao Terazijska bomba, bio je jedan od ključnih trenutaka u istoriji Srbije i medijskom izveštavanju o političkim događajima. Atentat je izveden 11. jula 1871. godine, kada je bomba bačena prema kralju dok je prolazio Terazijama u Beogradu. Iako je kralj je preživeo, ovaj događaj doprineo je rastu opozicije protiv vladavine dinastije Obrenović.

Medijski narativi su zavisili od političkih interesa – pristalice kralja smatrale su da je atentat politički motivisan, dok su opozicioni novinari ukazivali u najvećoj meri na nezadovoljstvo naroda despotskom vladavinom.

Neuspeli atentat na kralja Milana stvorio je atmosferu straha u vladajućim krugovima, a mediji su postali ključni alat za kontrolu javnog mnjenja, što je dodatno pogoršalo već postojeće političke tenzije u zemlji.

Ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage - Majski prevrat (1903)

Atentat na kralja Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu u noći između 28. i 29. maja 1903. godine je jedan od najdramatičnijih političkih prevrata u modernoj srpskoj istoriji. Ovaj događaj nije samo označio kraj dinastije Obrenović, već je bio prelomni trenutak u političkoj transformaciji Srbije.

Ubijeni su kralj i kraljica, dok su zaverenici – predvođeni grupom oficira i političara – preuzeli vlast i doveli na tron dinastiju Karađorđević.

"Samouprava", kao jedno od glasila Narodne radikalne stranke, otvoreno se suprotstavljala dinastiji Obrenović i koristila “političke atentate” kao dokaz narodne borbe protiv tiranije.

Zvanične novine bliske dinastiji Obrenović bile su ugušene, dok su liberalni i nacionalistički listovi pout "Odjeka", "Branika" i lista "Zatava" atentat su predstavljali kao čin patriotizma i neophodnog oslobođenja Srbije od autokratske vlasti kralja Aleksandra i nepopularne kraljice Drage. U prvim izveštajima koje su objavile novine poput "Samouprave", atentat je slavljen kao "herojski čin" kojim je obnovljena narodna volja.

Kralj Petar I Karađorđević 1903. godine je preuzeo vlast, omogućio parlamentarnu demokratiju i bio je tada simbol nacionalnog jedinstva i borbe za oslobođenje južnoslovenskih naroda. Njegova vladavina nije bila lišena opasnosti, a tokom Balkanskih ratova zabeleženo je nekoliko atentata na njega, iako nijedan od njih nije uspeo.

Jedan od najpoznatijih desio se tokom Prvog balkanskog rata 1912. godine, kada su obaveštajne službe otkrile zavereničke grupe koje su planirale napad na kralja. Ovi atentati često su se vezivali za agente Austrougarske i Osmanskog carstva, koji su imali interes da destabilizuju srpsku vlast u momentima ključnih vojnih operacija.

Medijsko izveštavanje o ovim događajima bilo je ograničeno zbog ratnih uslova, ali je kontrolisana štampa u Srbiji koristila atentate kako bi dodatno učvrstila sliku kralja Petra kao nacionalnog heroja.

Listovi poput "Samouprave" i "Narodne borbe" predstavljali su ga kao simbola srpske borbe za slobodu, dok su atentate tumačili kao pokušaj stranih sila da ometu oslobađanje Balkana.

Čedomir Antić beleži da je "srpska štampa pažljivo birala ton i sadržaj izveštaja o atentatima, nastojeći da ne unese paniku među građane, ali i da ukaže na spoljne pretnje koje su ugrožavale nacionalno jedinstvo".

Iako nijedan od atentata nije bio uspešan, oni su doprineli izgradnji mita o kralju Petru I kao vladaru koji je preživeo mnoge opasnosti u borbi za nacionalne ciljeve. Medijska interpretacija atentata imala je dugoročne posledice, učvrstivši njegovu popularnost i omogoćivši da ga srpsko društvo pamti kao jednog od najcenjenijih vladara u svojoj istoriji.

Propaganda i kontrola medija u izveštavanju o atentatima

Štampa je bila glavni tumač atentata – bilo kao herojske borbe protiv tiranije, bilo kao varvarskih i izdajničkih činova. Vlast i opozicija koristili su novine kao oruđe propagande, nastojeći da kontrolišu percepciju javnosti i oblikuju političku realnost.

U Srbiji su listovi poput "Srbskih novina", često prikazivali atentate kao dela stranih agenata ili domaćih izdajnika, dok su opozicione novine, poput "Samouprave", isticale atentate kao izraz nezadovoljstva naroda i borbu protiv nepravde.

Atentat na kralja Milana 1882. godine bio je u vladinim novinama predstavljen kao "kukavički napad na svetinju srpske države", dok su opozicioni listovi isticali političku pozadinu nezadovoljstva koje je dovelo do atentata.

Antić ističe da su srpske vlasti u 19. veku koristile atentate kao povod za jačanje kontrole nad štampom, uvodeći cenzuru i zatvarajući listove koji su podržavali opoziciju. Tako je nakon ubistva kralja Aleksandra Obrenovića 1903. godine, privremeno zabranjeno nekoliko listova koji su otvoreno podržavali dinastiju Obrenović.

Među njima su bili "Srpske novine", zvanični list režima Obrenovića, kao i "Glas Crnogorca", koji je takođe bio naklonjen Obrenovićima.

Tokom Prvog svetskog rata, srpska štampa atentate je prikazivala kao deo borbe za oslobođenje, dok su austrougarski mediji iste događaje koristili za opravdanje vojnih akcija protiv Srbije.

Milikić navodi primer da je "austrougarska propaganda posle Sarajevskog atentata 1914. godine u potpunosti kriminalizovala Gavrila Principa i njegovu grupu, dok je u srpskoj javnosti on postao simbol otpora okupatoru".

„Divljački čin koji pokazuje pravo lice balkanske anarhije! Ubistvo prestolonaslednika je čin varvarstva koji Beč neće ostaviti nekažnjenim.“, pisao je Neue Freie Presse, juna 1914. godine.

Medijsko oblikovanje atentata imalo je dugotrajan uticaj na politički život Srbije i regiona. Način na koji su atentati predstavljani u novinama odredio je njihovu percepciju u kolektivnom sećanju, a propaganda i politička kontrola medija omogućili su vlastima da ih koriste kao instrument za oblikovanje istorijskih narativa i legitimisanje političkih odluka.

 

Ovaj tekst nastao je  u okviru projekta "Prelomni događaji 20. veka kroz beogradsku štampu", koji je sufinansiran iz budžeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Sekretarijata za informisanje