Iz istorije beogradske štampe

07. 10. 2022.

Autor: Dr Aleksandar Stojanović Izvor: UNS

Međuratna beogradska štampa u korak sa novinama razvijenih evropskih prestonica

U godinama između dva svetska rata, u Beogradu su izlazila čak tri značajna dnevna lista: „Politika“, „Pravda“ i „Vreme“.

Oni su bili prozor u svet za većinu Beograđana, ali i brojne stanovnike drugih gradova Kraljevine SHS/Jugoslavije, jer su ovi listovi distribuirani i prodavani širom državne teritorije. Obaveštavali su javnost o međunarodnim odnosima, unutrašnjim jugoslovenskim političkim pitanjima, ekonomskom razvoju i krizama, kriminalitetu, kulturi, sportu i razonodi.

Osnivači i vlasnici ovih listova uživali su veliki društveni uticaj i lično bogatstvo, dok su, istovremeno, bili povezani i sa pojedinim političkim strankama, krupnim kapitalom i drugim izvorima moći. Tako je list „Vreme“ praktično bio u vlasništvu Dragog Stojadinovića, rođenog brata dr Milana Stojadinovića, predsednika Jugoslovenske radikalne zajednice i premijera (1935–1939), dok su braća Ribnikar, vlasnici „Politike“, održavali veze sa jugoslovenskim komunistima. Drastični primeri ograničavanja slobode informisanja dogodili su se tokom perioda monarhodiktature kralja Aleksandra Karađorđevića, kada je zavedena stroga cenzura dok je istovremeno snažno podsticana integralno-jugoslovenska propaganda, kao i tokom 1940. i početkom 1941. godine, kada su usled dominacije nacističke Nemačke u Evropi mnogi jugoslovenski dnevni listovi svoje sadržaje, a posebno informacije o stanju na ratištima, zasnivali gotovo isključivo na vestima nemačkih i italijanskih državnih agencija.

Međuratni period - vreme uzleta beogradske štampe

Osnovna odlika štampe koja je izlazila u Beogradu od 1918. do aprila 1941. godine bila je raznovrsnost. Ugled i moć štampe bili su na vrhuncu, a objavljivanje teksta u novinama najlakši i najefikasniji način da određena informacija, vest, politički stav ili određeni vid propagande stignu do najšire publike.

Praktično svi značajniji društveni akteri, od političkih stranaka, različitih institucija državne i lokalne administracije, preko strukovnih i umetničkih organizacija, do udruženja građana najrazličitijih profila, nastojali su da imaju svoje zvanično glasilo (tzv. „organ“) ili da ostvaruju značajan uticaj na uređivačku politiku nekog od postojećih listova i časopisa. Štamparije su radile punim kapacitetom a desetine hiljada Beograđana bile su redovno pretplaćene na omiljena novinska izdanja, koja su im neretko dostavljana i na kućni prag.

Glasila političkih stranaka služila propagandi i polemici     

Pored pomenutih dnevnih listova, velike tiraže i uticaj imali su politički listovi i nedeljnici. Većina političkih stranaka imala je sopstveno zvanično glasilo, čije je uredništvo najčešće bilo sastavljeno od stranačkih rukovodilaca. Tako su radikali (prvo Narodna radikalna stranka, a potom i JRZ) izdavali „Samoupravu“,demokrate „Demokratiju“, republikanci „Republiku“, Zbor Dimitrija Ljotića „Otadžbinu“...

Nije bilo neuobičajeno da uticajnije stranke imaju i više od jednog glasila, odnosno da ostvaruju odlučujući uticaj na uređivačku politiku i u pojedinim lokalnim listovima, koji su izlazili u unutrašnjosti Srbije ili drugim delovima Jugoslavije.

Smisao političke štampe bio je da tumači svakodnevna dešavanja iz ugla stranke koja je list izdavala, mobiliše članstvo stranke, pridobija nove simpatizere i utiče na biračko telo. Ova vrsta štampe takođe je služila za političke diskusije na najrazličitije moguće teme, pri čemu bi se na stav objavljen u listu jedne stranke reagovalo objavljivanjem odgovora na stranicama lista druge stranke (koja je bila politički protivnik prvoj). Neke političke diskusije trajale su mesecima, a polemisanja su se često odigravala na relaciji Beograd–Zagreb, pri čemu su učešće uzimali hrvatski listovi poput „Obzora“, „Velebita“ i „Hrvatskog dnevnika“. Uopšteno uzev, politički listovi iz međuratnog perioda imali su snažan propagandni karakter i pretpostavljali su objektivnost izveštavanja stranačkim i dnevnopolitičkim interesima.

Tabloidi u službi obračuna i vređanja ljudi

Međuratni period bio je vreme nastanka i razvoja prvih beogradskih tabloida. Ovaj proces neraskidivo je vezan za kontroverznu ličnost Krste Cicvarića, inteligentnog, darovitog i beskrupuloznog novinara, čoveka čije je ime već decenijama sinonim za neetičnost u žurnalistici. Prvo na stranicama skromnog „Beogradskog dnevnika“, a potom znatno čuvenijeg „Balkana“, koje je vodio i uređivao, Cicvarić je objavljivao stotine i hiljade netačnih informacija, političkih pamfleta i skandala, kao i ličnih uvreda, intonirajući sadržaj senzacionalistički, pamfletistički i beskrupulozno. Čitanjem ovih listova stiče se utisak da objektivno informisanje javnosti nije bilo ni na periferiji pameti autora i urednika, već da su novinski stupci služili za različite lične obračune i iživljavanje frustracija, kao i za podgrevanje postojećih predrasuda i sukoba u javnosti.

Ženska štampa – od visoke evropske mode do prosvećivanja žena na selu 

Poput dnevne i političke štampe, i ženska štampa izlazila je u Beogradu još u godinama pre Prvog svetskog rata, ali se njena puna ekspanzija i društvena afirmacija dogodila u međuratnom periodu.

Od polovine dvadesetih godina u Kraljevini SHS bila je primetna veća emancipacija žena, posebno u gradskim sredinama, a sa njom je došlo i do naglog porasta interesovanja za modu, ulepšavanje, političko organizovanje žena, kao i dug niz tema koje su, u onom vremenu, smatrane gotovo isključivo „ženskim“ (domaćinstvo, roditeljstvo, lična estetika).

Krajem dvadesetih godina dnevni list „Politika“ uveo je rubriku „Ženski svet“, a 1925. godine pokrenut je najznačajniji beogradski ženski časopis koji je izlazio do Drugog svetskog rata – „Žena i svet“. Na stranicama ove revije promovisan je identitet savremene, emancipovane i obrazovane žene, koja je istovremeno ostajala stub porodice, a time i društva. Značajna pažnja posvećivana je estetici, uključujući praktične savete iz ulepšavanja i modne trendove, a mnogi brojevi „Žene i sveta“ sadržali su krojni list, u čemu su ovaj časopis kasnije sledili brojni drugi.

I drugi časopisi koji su izlazili u ovom periodu posvećivali su značajnu pažnju modi, a među njima i „Ilustrovani list“ i „Nedeljne ilustracije“, čiju je modnu rubriku uređivala književnica Mir-Jam.

Bilo bi pogrešno i nepravedno posmatrati međuratnu žensku štampu samo kroz „Ženu i svet“ i modne časopise i rubrike, jer su u Beogradu pokretani i ženski časopisi sasvim drugačijeg uređivačkog koncepta. Tako je 1933. pokrenut časopis „Seljanka“ (u podnaslovu: „List za prosvećivanje žene na selu“) a 1936. godine počeo je da izlazi komunistički list „Žena danas“.

Uredništvo „Seljanke“ nastojalo je da pomogne ženama na selu da poboljšaju svoj društveni položaj i olakša im svakodnevne poslove praktičnim savetima i stručnim poukama. Sa druge strane, „Žena danas“ imala je jasno određenu ideološku poziciju, i nastojala je da probudi političku svest žena, a potom i da ih mobiliše za učešće u antifašističkom frontu.

 

Beogradske „Opštinske novine“ prvi lokalni servis građana

Beogradske „Opštinske novine“ bile su, i po formi i po sadržaju, osobena pojava na beogradskoj i jugoslovenskoj medijskoj sceni (1918–1941). Formalno, ovaj list bio je zvanični organ Beogradske opštine (lokalne samouprave Beograda), ali je imao profesionalno uredništvo i širok krug izvanrednih saradnika i autora priloga. Službeni deo svakog izdanja činili su zapisnici sa sednica gradske skupštine, kao i rešenja i drugi javni akti gradskih vlasti. Neslužbeni deo imao je formu časopisa koji se bavio širokim skupom tema od značaja za Beograd i njegove žitelje.

Na stranicama „Opštinskih novina“ objavljivani su tekstovi vezani za urbanizam, komunalna pitanja, higijenu naselja i zdravstvenu preventivu i zaštitu, lokalnu ekonomiju, turizam, kao i prilozi iz istorije grada.

Autori članaka spadali su među najumnije i najznamenitije građane ondašnje države: o zdravstvu i higijeni pisali su dr Milan Jovanović Batut, dr Stevan Ivanić i drugi istaknuti lekari i rukovodioci zdravstvenih ustanova; o problemima radnika pisao je socijalista i novinar Dragiša Lapčević, urbanizmu i arhitekturi dug niz istaknutih arhitekata i inženjera, o ekonomiji novinar Vlada Milenković i ekonomista dr Stevan Popović, dok se na teme iz oblasti kulture oglašavala dr Marija Ilić Agapov. Na stranicama lista našao se veliki broj objavljenih radova čiji su autori bili profesori univerziteta, među kojima i istaknuti pravnici dr Mihajlo Ilić i dr Dragoljub Aranđelović, istoričar Jovan Radonić, matematičar Mihajlo Petrović Alas i mnogi drugi.

„Opštinske novine“ prenosile su informacije o svim značajnim političkim i društvenim događajima u prestonici, uglavnom intonirane neutralno ili afirmativno, i nisu se upuštale u dnevnopolitičke sporove. Izvanredno visokim kvalitetom objavljenih tekstova (od kojih su mnogi imali akademski karakter) i težnjom da u svakom pogledu predstavljaju servis Beograđana, ove novine ostavile su dubok trag u istoriji žurnalistike i u svemu služile na čast jugoslovenskoj prestonici.

Raznolikosti i bogatstvu međuratne štampe koja je izlazila u Beogradu značajno su doprinosili novinari i urednici listova, kao i veliki broj istaknutih javnih ličnosti (književnika, umetnika, naučnika, industrijalaca, oficira) koji su bili redovni kolumnisti ili čak urednici pojedinih rubrika. I onda, kao i danas, publika je relativno lako razlikovala propagandiste i političare – autore uvodnika i političkih komentara, od profesionalnih novinara koji su, premda je većina njih i sama imala izgrađen politički stav, nastojali da objektivno i nepristrasno izveštavaju javnost o svim događajima i procesima od značaja.

Najveći deo međuratnog perioda bio je obeležen političkim pluralizmom koji se odražavao na štampu, rezultujući raznolikošću tumačenja i brojnim diskusijama, od kojih su neke bile konstruktivne i dostojanstvene, a neke sasvim oštre i zapaljive.

Aprilski slom - kraj političkog pluralizma u beogradskoj štampi

Nakon Aprilskog rata, vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije i okupacije Srbije, u Beogradu je prekinuto objavljivanje gotovo svih predratnih glasila, a pokretana su nova, koja su bila podvrgnuta strogoj cenzuri i kontroli okupatora, i koja su u suštini pisala u skladu sa nemačkim ratnim interesima. I u prvim decenijama nakon oslobođenja zemlje, zbog prirode režima na čelu sa KPJ, sloboda štampe bila je značajno ograničena, a političko jednoumlje i ideološke stege presudno su uticali na novinarsku profesiju i listove koji su u tom periodu izlazili.   

 

Beograd - centar štampe Kraljevine Jugoslavije Beograd je, kao prestoni grad Kraljevine Srbije, a potom i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije) bio središte političkih i društvenih procesa čiji se uticaj osećao širom državne teritorije. U njemu se nalazio najveći broj najznačajnijih institucija, počev od Narodne skupštine i Dvora, preko Srpske kraljevske akademije, Univerziteta, pa sve do mnogobrojnih strukovnih i umetničkih udruženja i društava. Bio je to grad koji je neprestano rastao, dinamično se razvijao i hvatao korak sa prestonicama razvijenih evropskih država. Kao epicentar političkih, privrednih, društvenih i kulturnih dešavanja bio je izrazito plodno tle za pokretanje većeg broja dnevnih listova, političkih nedeljnika, časopisa, magazina i ostale periodike.

dr Aleksandar Stojanović

viši naučni saradnik, Institut za noviju istoriju Srbije